Wat zijn executieve functies?
Executieve functies, ook bekend als executieve controle of cognitieve controle, zijn een reeks mentale processen die optreden bij aandacht. Ze komen in actie wanneer het niet raadzaam of onvoldoende is om automatisch te handelen, of in ieder geval als alternatief voor het vertrouwen op instinct of intuïtie. Ze manifesteren zich in werkgeheugen, mentale flexibiliteit en zelfbeheersing.
Wanneer de uitvoerende of executieve functies zich manifesteren, worden redeneren, probleemoplossing en planning uitvergroot, zodat ze hoofdrolspelers zijn voor succes, het bereiken van doelen en prestaties en het bereiken van een project of een ideaal. Het is precies het tegenovergestelde van op de automatische piloot gaan, dus het vereist een bewuste inspanning van mensen.
Kenmerken van executieve functies
Alle mensen gebruiken in hun dagelijks leven de executieve functies. Zie ze als een soort orkestdirigent. Een dirigent is verantwoordelijk voor het organiseren, aansturen en begeleiden van de leden van een orkest, individueel en in groepen. Uitvoerende functies doen iets soortgelijks, alleen gericht op het beheer van dagelijkse activiteiten van de hersenen.
Informatie analyseren, opletten, tijd beheren, plannen maken, belangrijke details onthouden, emoties beheersen en focussen op één specifiek ding zijn slechts enkele van de manieren waarop ze tot bloei komen. Er zijn verschillende soorten uitvoerende functies, hoewel experts in grote lijnen de volgende onderscheiden (Engelse link):
- Werkgeheugen is het vermogen om informatie vast te houden en ermee te werken wanneer die informatie niet langer waarneembaar beschikbaar is. Er zijn twee typen: verbaal (of visueel) werkgeheugen en non-verbaal (of ruimtelijk) werkgeheugen. Redeneren zou onmogelijk zijn zonder werkgeheugen, aangezien je altijd informatie moet opslaan om deze te relateren aan andere informatie die je al hebt of die je waarneemt.
- Zelfbeheersing: ook wel remmende controle genoemd. Het verwijst naar het vermogen om gedrag, gedachten, emoties en aandacht te beheersen. Het is wat ons in staat stelt impulsen een halt toe te roepen, ook om externe prikkels en oude gewoonten in de manier van handelen het hoofd te bieden.
- Cognitieve flexibiliteit: verwijst naar het vermogen om het gezichtspunt ruimtelijk of interpersoonlijk af te wisselen. Het is later ontwikkeld dan de bovenstaande functies en gebruikt ze ook daadwerkelijk in het proces. Om van perspectief te veranderen, moet je inderdaad het huidige perspectief remmen en het nieuwe perspectief in het werkgeheugen laden. Het wordt vaak ‘out of the box’-denken genoemd.
Secundaire uitingen naast die van executieve functies
Naast deze uitingen van executieve functies vinden we andere secundaire uitingen. In die zin benadrukken wij relationeel redeneren, logisch redeneren en vloeiende intelligentie.
Ze zijn verbonden met de drie voorgaande typen, dus worden ze beschouwd als een deel ervan. Baby’s worden niet geboren met deze vaardigheden al ontwikkeld, ze worden geboren met het vermogen om ze te ontwikkelen.
Het is ook belangrijk op te merken dat deze functies niet afzonderlijk werken. In sommige gevallen is het moeilijk te onderscheiden wanneer de een opereert en wanneer de ander, aangezien ze dat altijd samen doen.
Aangenomen wordt dat de meeste executieve functies plaatsvinden in de prefrontale cortex van de hersenen, maar ook in de pariëtale cortex, basale ganglia, thalamus en cerebellum.
Stoornissen in de executieve functies
Hoewel het geen officiële diagnose is, wordt de term executieve functiestoornis gebruikt om te verwijzen naar problemen in de ontwikkeling van het werkgeheugen, zelfbeheersing en cognitieve flexibiliteit.
Zoals de onderzoekers (Engelse link) opmerken, is de opkomst van de term executieve functie ontstaan in de context van tekorten die worden waargenomen bij patiënten met laesies in de frontale kwab.
Uitvoerende disfunctie, zoals het ook wel wordt genoemd, kan het gevolg zijn van elk neurologisch proces waarbij de regio’s waar het zich manifesteert, de verbindingen met de witte stof of de neurotransmittersystemen betrokken zijn.
Toxische stofwisselingsprocessen kunnen ook de oorzaak zijn van de disfunctie. Laten we eens kijken naar enkele dingen die kunnen leiden tot verminderde zelfbeheersing, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit.
Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD)
Mensen met ADHD vertonen een afname van hun executieve functies. Over het algemeen hebben ze moeite met het starten en afmaken van een taak, het opvolgen van aanwijzingen, het onthouden van opdrachten of commando’s, het omgaan met frustratie, het organiseren en het beheersen van hun impulsen.
Dit zijn allemaal materialisaties van executieve functies, zodat ADHD als referentie wordt gebruikt wanneer we het hebben over het disfunctioneren ervan.
Foetale alcohol spectrum stoornissen
Ongecontroleerd alcoholgebruik tijdens de zwangerschap kan leiden tot foetale alcohol spectrum stoornissen.
Er zijn veel soorten, waaronder aan alcohol gerelateerde geboorteafwijkingen, partieel foetaal alcoholsyndroom (pFAS), foetaal alcoholsyndroom (FAS) en aan alcohol gerelateerde neurologische ontwikkelingsstoornis. Al deze kunnen executieve disfunctie veroorzaken.
Autisme Spectrum Stoornissen (ASS)
Een van de belangrijkste kenmerken van autisme spectrum stoornissen (ASS) zijn veranderingen in het executief functioneren.
Niet alle patiënten met deze aandoeningen vertonen deze veranderingen, aangezien, zoals de experts (Engelse link) opmerken, sommige gevallen deze functies behouden. Daarom spreken we van stoornissen (in het meervoud) en van een spectrum (variabiliteit).
Stoornissen in het gebruik van middelen
Het gebruik van illegale (of legale) drugs, alcohol of medicijnen kan leiden tot stoornissen in het gebruik van middelen. Patiënten bij wie een van deze stoornissen is gediagnosticeerd, vertonen een vertraging of disfunctie op uitvoerend niveau. In veel gevallen is het fenomeen blijvend, het hangt allemaal af van de ernst van de aandoening.
Het Center for the Developing Child van de Harvard University (Engelse link) wijst er verder op dat ongunstige omgevingen zoals verwaarlozing, chronische stress, misbruik en geweld tijdens de eerste levensjaren ook hun ontwikkeling kunnen belemmeren.
Angststoornissen, slaapstoornissen, auto-immuunziekten, depressie, degeneratieve ziekten en leerstoornissen kunnen ook de executieve functies aantasten.
Houd er rekening mee dat stoornissen van cognitieve functies niet alleen in de kindertijd voorkomen, aangezien, zoals we hebben besproken, veel van de katalysatoren zich ook op volwassen leeftijd ontwikkelen. Studies en onderzoeken (Engelse links) wijzen uit dat het mogelijk is om executieve functies te trainen. Natuurlijk worden de resultaten bepaald door de oorzaken van de disfunctie en andere variabelen.
In ieder geval kunnen werkgeheugen, zelfbeheersing en cognitieve flexibiliteit worden verbeterd. De verbetering van al deze processen beïnvloedt de academische prestaties, het vermogen om met anderen om te gaan, de mogelijkheid om een normatief leven te leiden en het vermogen om emotionele impulsen te beheersen.
Zeker, executieve functies zijn belangrijker dan een paar jaar geleden werd gedacht, en dat is de reden waarom er tegenwoordig zoveel over wordt gesproken.
- Blair C. Educating executive function. Wiley Interdiscip Rev Cogn Sci. 2017;8(1-2):10.1002/wcs.1403.
- Diamond A. Executive functions. Annu Rev Psychol. 2013;64:135-168.
- Diamond A. Want to Optimize Executive Functions and Academic Outcomes?: Simple, Just Nourish the Human Spirit. Minn Symp Child Psychol Ser. 2014;37:205-232.
- Ferrara R, Ansermet F, Massoni F, Petrone L, Onofri E, Ricci P, Archer T, Ricci S. Autism Spectrum Disorder and intact executive functioning. Clin Ter. 2016 Sep-Oct;167(5):e96-e101.
- Rabinovici GD, Stephens ML, Possin KL. Executive dysfunction. Continuum (Minneap Minn). 2015;21(3 Behavioral Neurology and Neuropsychiatry):646-659.